gırış
Azərbaycanın ən qədim dövr musiqi mədəniyyəti musiqi şunaslıqda sanballı, elmi dəlillər əsasında ilk dəfə olaraq profesor"rafıq imranı" tərəfindən ikı cıldlik kitab şəkəlində elm tuplumuna sunulmuşdur. Mulıf əsərində ki bütün fıkırlər, təhəlillər və nəticə ləri elmi əslüb çərçivəsində, səndlər və faktlara əsaslanıb, bir çox elmi qaynaqlardan faydalanmışdır. O həti araşdırma işləri üçün neçə il ol irana da gəlib, ərümiə nın qədim mədəniyyəti uzərində tədqiqat aparmışdır. Unun yazdığı ١٢ cıldlik "muğam tarixi" elə cə də bu yazıda tanıtdırılan "Azərbaycanın musiqi tarixi" (ikı cilddə) Azərbaycan musiqi sənəti tarixi nın elmi və həqiqi sürtdə öyərnilmə sinə uyğun şərayıt yaradacaqdır.
Bu kitabların mütaliə sını bütün maraqlananlar üçün töösiə edir, aşağıda Azərbaycanın musiqi tarixi kitabından mulıfın ön suzu və sonda gələn "nəticə" bölümünü təqdim edirik. Bu yazıda kitabın fəsilləri nın mövəzüları haqqında yığcam şəkildə izahlar verilmişdir.
Azərbaycanın qədim dövr musiqi tarixi musiqi şunaslıqda az öyərnildigi üçün, musiqi tariximiz şagırd və tələbə lərə düzgün tədris ulunmur. Bunun nəticə sində yetişməkdə olan gənc musiqi çılr öz duğma musiqi tarixini lazımı süyə də bılmırlər. Musiqi tarixi xalqımızın qədim tarixi nın ayrılmaz bir tərkib hisəsidir. Una görə də musiqi tarıxımızı bilmək hər bir musiqi çı üçün zərüridir.
Azərbaycanın ərazısındə yaşayan ətənik qurumlar tarixa" türk dilli ulduğu üçün yazılmış musiqi tarixi eyəni zamanda türk xalqlarının qədim musiqi tarixidir. Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyəti nın öyərnilmə sı subut etədi ki Azərbaycan, türk xalqlarının içındə ən qədim musiqi tarixinə malık ölkələrdəndir. Unun ərazısındə arkevlüji qazıntılar vaxtı tapılmış madı- məənüy əşyalar, dəlillər Azərbaycanın musiqi tarixi nın XIV min il olə və daha qədimə getədigini uzə çıxartdı.
Azərbaycanın qədim dövr musiqi tarıxının araşdırılması unun mılı musiqi mədənitinin zəngin ənənə uzərində qurulmasını və qədimliyini bir fakt olaraq urtaya çıxartmaqla Azərbaycanın şərqdə ilk sıvılızasya mərkəzlərindən biri ulmasını təsədiq etədi. Eyəni zamanda unun türk xalqları arasında ən qədim musiqi və rəqəs, teatər sənətəlrinə sahib çıxmasını göstərdi.
Azərbaycanda (Azərbaycan cümhuriyyətində) musiqi tədris sistəmində tariximizin öyərnilmə sı ayrı – ayrı matryallar, məqalə lər tuplusundan istıfadə olunmaqla hayata keçirilir.
Azərbaycanın qədim dövr musiqi tarixi isə demək ular ki, heç keçilmir. Buna görə də tədris sistəmimizdə yaranmış bu büşəlüğü aradan qaldırmaq və zəngin musiqi mədəniyyətimizin olu kökləri haqqında elmi cəhətdən əsaslandırılmış lazımı dəqiq məlumatların verilmə sı vacıbdır.
Nəticə
Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyəti nın tarixi uzun illərdir ki, az süyə də öyərnilmiş qalmışdır. Azərbaycanda musiqi tariximizin ayrı – ayrı sahə ləri nısbta tədqiqat mövəzüüna çevərilsə də bu sahə lərin ardıcıl sürtdə öyərnilmə sı musiqi şunaslıqda hayata keçirilməmişdir. Azərbaycan musiqisi nın tarixi nın və nəzəriəsinin öyərə nilmə sində s.Urmuynın, . Q. Mərağəaynın, haşım bəgin, m. M. Nuabın, e. Abbas uvanın, k.Əbdalə zadənin, z. Səfravuanın, e. Babayefin, ramız zöhərabüfün, r. Məmdavuanın, ə. İsizadənin, s. Ağayevanin, s. Qasım uvanın, a. Təqizadənin və unlarca başqa alımlərin xususı səilərini və xidəmətlərini qeyd etmək lazımdır.
Azərbaycan musiqisi nın qədim dövrləri nın öyərnilmə sı sahə sində o. Hacı bıguun, ə. Bədəlbigəlinin, a. Əliverdi bıguun, q. Qasımufun, z. Səfruvanın, s. Ağayevanin, g.Əbdalə zadə nın, n. Əli əkbruvanın, tarixçilərdən s. Un əlhi nın, m. Məsədəqin bir neçə əsər və məqalə lərini çıxsaq, Azərbaycan musiqi şunaslığında başqa elmi məxəzlər ulmamışdır. Bizim bu sahə də apardığımız tədqiqatlar musiqi şunaslıqda Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyəti nın öyərnilmə sində ilk xususı tədqiqat işı sayıla bılr. Una görə də əsər bu və ya digər tarixi hadisə lərin işıqlandırılmasında muın nuqsanlardan xalı deyildir. Qeyd etədigimiz kimi bu əsər ilk fundamntal tədqiqat ulduğu üçün bu sahə nın genişəlnədirilməsinə və əlavə elmi səndlərin möhəkəməlnədirilməsinə ehtiyac var. Sözsüz ki, tədqiqatlar davam edir və əsərin sunrakı nəşərlərində yeni – yeni matryalların bura daxil edilmə sı nəzərdə tutulur.
Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyəti nın uyərnilmə sı qədim insanların bu ərazılərdə məskunlaşmasında bəşərin ən qədim tarixi ulmasını uzə çıxartdı. Sözsüz ki musiqi sənəti də insan fəalıtı ilə bağlı ulduğu üçün unun da tarıxının ən qədim çağları nın Azərbaycan ərazıləri ilə bağlı ulması bir fakt kimi təsədiqəlnədi. Unu da xususı olaraq qeyd edim ki, Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyəti nın uzə çıxarılmasında amerika, qərb, süvet, rus, türk, iran, orta asya və Azərbaycan alımlərinin muasır mətudulujyasına əsaslanan elmi fıkır və mudalar, fəlsəfi ümümilşədirmə lər, elmi kunspsyalar əsas kimi götürülmüşdür.
Azərbaycanda ilk insanın məskunlaşmasının 5.1 mılıun il tarixi ulması palevlit (qədim daş dövrü) mədəniyyəti nın öyərnilmə sını urtaya çıxartdı. Quruçay mədənitinin ilk, orta, sunrakı mərhlə ləri kərünülüji şəkildə öyərnilmişdir. Azərbaycanda ilk ibtıdayı quruluş dövründə musiqinin hansı sahə lər uzərə qurulması göstərilmiş undan sonra məzevəlit (orta daş dövrü) dövrünün arkevlüji qazıntılar zamanı uzə çıxarılmış səndləri təhəlil edilmişdir.
Qubustanın musiqi mədəniyyəti (məzevəlit dövrü) haqqında daş qaval, yallı rəqəsləri barədə məlumatlar, yazılar mətbuatda dərc edilsə də, bu fəsildə pərinsipcə yeni elmi fıkır söyəlnəmiş uç telli saz musiqi altının şəkəli verilmiş və musiqi mədənitinin inkişaf istıqamtləri göstərilmişdir. Qubustan dövründə musiqi nın artıq inkişaf etəmiş furmalarına rast gəlinməsi qeyd ulunmuşdur.
Azərbaycanın nevəlit və ənevəlit dövründə musiqi mədəniyyəti başlığı altında Azərbaycan ərazısının qədim mədəniyyət beşigi ulması faktları verilmiş və dünya musiqi mədənitinin başlanğıcında Azərbaycan musiqi mədənitinin ilk və unmlı rol uynaması səndlər əsasında subuta yetirilmişdir. Sümer mədəniyyəti dunyanın ən qədim mədəniyyətlərindən sayıldığı üçün unu qərb və amerika alımləri bəşər sıvılızasyasının (təməddün) başlanqıc mərhələsi kimi qimətəlnədirmişlər. Bizim tədqiqatlar isə subut edir ki, hələ sümer dövründən çox qabaq Azərbaycan qubustan (aeramizdan ol XII min illik) və urmiə mədəniyyəti (ae. Ə VI min illik) nədə artıq furmalaşmış və yükəsk inkişaf mərhələsi keçəmiş musiqi mədəniyyəti ulmuşdur. Azərbaycanın bu qədim musiqi mədəniyyəti dövründə Azərbaycanda tətraxurdlardan, tərixürdlardan ibarət ladların mövəcüd, zurna və başqa musiqi altlərində geniş səs dyapazununda ifa imkanlarının ulması ehtimali irəli surulmuşdur. Eyəni zamanda Azərbaycanda saray musiqi ənənəlrinin də bu dövrdən başlaması ehtimal olaraq qeyd ulunmuşdur. Azərbaycanın e. Ə VI min il likdə musiqi mədəniyyət yənin inkişafı nın hansı istıqamtlərdə aparılması ilk dəfə olaraq verilmişdir.
Azərbaycanın kur-araz mədəniyyəti dövründə musiqinin inkişaf istıqamtləri də göstərilir. Ümümitlə yükəsk mədəni inkişaf keçəmiş qədim Azərbaycan ətənüsünün müharibələr zamanı sümer ərazılərində məskunlaşması faktları da verilmişdir". T. Heyerdal"yən, "s. Kəramr"yən bu fikərimizi təsədiq edən ifadə ləri də fakt kimi əsərə daxil edilmişdir.
Sümer dövründə Azərbaycanın aratta dövəlt qurumunun və unun yükəsk mədəni, hərbi pütansyelə malık ulması tarixi faktların dili ilə urtaya çıxarılmışdı. Sümer mədəniyyəti ilə aratta mədənitəlrinin bir kökdən bəhərəlnəmə sı ehtimali irə lı surulmuş və unların intənsiv əlaqə ləri göstərilmişdir. Qədim aratta sakınlrının mıxı yazılardan istıfadə etəməsi, ahalısı nın türk dilli ulması və musiqi mədəniyyətində hansı sahələrin daha çox inkişaf tapması ilk dəfə olaraq verilmişdir.
Əsərdə "bılqamıs sümer-Azərbaycan dastanında musiqi" başlığı altında bılqamıs dastanı şərh edilmiş və ilk dəfə olaraq sümer mədəni naeylitləri dastan əsasında təhəlil ulunmuşdur. Sümer abidə lərində musiqi haqqında qərb, rus alımlrının tədqiqatları da geniş şərh edilmişdir. Musiqişunaslıqda ilk dəfə olaraq t. Nüvə dılının əsəri əsasında dörd sümer şaırı nın əsərlərində tar, saz, ud caam altləri raə, mahur muğamları haqqında məlumatlar və şərhlər verilmişdir.
Azərbaycan musiqisinin manna və mıdya (mad) dövrlərində inkişaf vəziyyəti elmi səndlər əsasında işəlnəmiş və ilk dəfə olaraq geniş şəkildə uxucu kütələsinə təqdim ulunur.
Mıdya dövrünün musiqi mədəniyyəti araşdırılarkən unun hansı istıqamtlərdə inkişafı da göstərilmişdir. Elmi və tarixi səndlərin öyərnilməsi göstərir ki, Azərbaycan mədəniyyəti özünün ilk intibaə dövrünü sümer, sunrakı dövrünü isə mıdya dövründə keçirmişdir. Azərbaycan mədənitinin xususa musiqi sənəti nümünəlrinin qonşu ərazılərə yayılmasının əsası da məhəz mıdya dövrü ilə bağlı ulmuşdur.
Azərbaycanın ahəmənilər (həxamnşılər) dövründə musiqi mədəniyyəti nın hansı istıqamtlərdə inkişaf etəməsi də musiqi şunaslıqda ilk dəfə olaraq göstərilir. Araşdırmalar nəticə sində subut ulunur ki, ahəmənilər mıdyalıların daha yükəsk mədəniyyətlərini, o cümlə dən musiqi sənətini qəbül etəmiş və sunrakı mərhlə də inkişaf etədirmişlər. Ahəmənilərin musiqi sənəti nın inkişaf etədirilməsində muğ tayfalarının rolu xususı olaraq qeyd ulunur.
Makıdunyalı iskəndərin hakimiyyəti illərində Azərbaycanın musiqi mədənitinin hansı istıqamtlərdə inkişaf etəməsi və bunun hansı amillərə bağlı ulması göstərilir. Azərbaycanda nısbta avrupa uryentasyali musiqi təfəkürünə meyəl ulunması da elmi mühakimə şəkildə uxuculara çatdırılır.
Azərbaycanın atrupatna dövründə musiqi mədəniyyəti öyərənilərkən unun hansı tarixi şərayıtdə inkişaf etədirilmə sı real tarixi faktlar əsasında araşdırılmışdır. Tədqiqatların yekünü kimi göstərilmişədirki, qədim atrupatnada xalq musiqi sı bir tərəfdən ənənəvi şəkildə öz inkişafını davam etədirmişdirsə, digər tərəfdən isə unun inkışafına yunan və ruma mədəni naeylitlrinin də tasırı ulmuşdur. Atrupatnada Azərbaycan musiqi sənətinin qonşu ölkələrə yayılması və mılı musiqi altlərimizin aemiqrasya (muhacırt) ulunması ehtimalida irəli surulmuşdur.
Azərbaycanın qədim dövr musiqi mədəniyyət yənin öyərnilməsi xalqımızın zəngin musiqi irsinə malık ulmasını uzə çıxartdı. Böyük bir dövr ərzındə Azərbaycan-türk ətənüsünün yükəsk inkişaf etəmiş musiqi mədənitinin ulması faktı unu bəşərin sıvılızasyalı xalq ulmasını göstərdi. Qeyd ediln faktlar bir daha subut etədi ki şərq xalqları arasında Azərbaycan ən qədim və inkişaf etəmiş musqı mədənitinə malık xalqdır.
Əsərin ikıncı cıldındə bizim aeradan tütəmüş XX yuzayl ligə qədər olan musiqi tariximiz şərh ediləcək. Geniş uxucu kütələsi bizim aeramizin bırıncı əsərindən başlamış Azərbaycanın yükəsk musiqi mədəniyyəti naeylitri, musiqi janrları, instrumntal altləri, bəstə karları ilə tanış olacaqlar.
Son